ISVW.KRANT.2.2022

‘Het lichaam is de oorzaak van duizenden

bekommernissen. Het vervult ons zozeer met

wellust, begeerten, angsten en velerlei beuzelarij,

dat het waar is wat de volksmond zegt: van het

lichaam krijgen we geen ogenblik de kans om na

te denken. Immers: oorlogen, partijtwisten en

gevechten zijn enkel en alleen te wijten aan het

lichaam en zijn begeerten. We worden ertoe

gedwongen wegens ons lichaam dat slavendienst

van ons vergt. Zijn schuld is het dan ook dat we

geen vrije tijd vinden voor de filosofie. Als we eens

een rustpauze kennen en ons toeleggen op een

beschouwing, dat is het wéér het lichaam dat

telkens als spelbreker herrie en verwarring schopt

en ons zodanig uit de koers slaat, dat we niet in

staat zijn de waarheid te ontwaren. Als we ooit iets

zuiver willen weten, moeten we ons van ons

lichaam ontdoen.’ - Plato

Het lichaam-geestprobleem is een hardnekkige
filosofische kwestie. Plato was misschien de eerste
denker die het gekrakeel aanhief, toen hij de ziel een
mooie plek toedichtte in zijn ideeënwereld, en het
lichaam ‘het graf van de ziel’ noemde.

UITGELICHT: LICHAAM EN GEEST

l SUMMERSCHOOL

FILOSOFIE EN

BOOGSCHIETEN

1216 JULI 2023

PAGINA 12

l FILOSOFIEWEEK

DE POORTEN VAN DE

WAARNEMING

15 MEI 2023

PAGINA 6

l FILOSOFIEWEEK

HET VREEMDE

LICHAAM

1519 MEI 2023

PAGINA 7

l FILOSOFIEWEEK

HET ZELF TUSSEN

OOST EN WEST

2024 FEBRUARI 2023

PAGINA 6

Een Cyborg

Manifest

Donna Haraway

200 blz. | € 19,

‘Geestdrift is bij uitstek het wapen van de machtelozen. [...] De Mens los van zijn

springplank, dat wil zeggen niet langer gehinderd door de weerstand van anderen,

in zijn eigen lichaam op zoek naar zingeving.’ – Frantz Fanon

Volgens filosoof en psychiater Frantz Fanon heeft het lichaam-geestonderscheid ook een

politieke dimensie. Onderdrukte groepen worden namelijk vaak alleen als lichaam

voorgesteld – seksueel, agressief, dierlijk en geesteloos – zodat hun geestelijke vermogens

zoals intelligentie, opmerkzaamheid en ervaring buiten beeld blijven. Een door witte

cultuur gedomineerde samenleving stelt de zwarte man of vrouw voor als een zwart

lichaam. Om tegenwicht te bieden tegen dat stereotype dwingt de maatschappij zwarte

mensen ertoe een ‘wit masker’ op te zetten en zich aan te passen aan de witte hegemonie.

Zwarte mensen ontwikkelen hierdoor een verscheurd dubbel bewustzijn. Fanons filosofie

wil deze vervreemding opheffen.

‘We zijn allemaal hersen-

schimmen, getheoretiseerde

en gefabriceerde hybriden

van machine en organisme.’

- Donna Haraway

Dat klinkt als sciencefiction, maar

volgens bioloog en filosoof

Donna Haraway zijn we allemaal

cyborgs, ofwel cybernetische

organismen. We zijn niet alleen

lichamelijk versmolten met

techniek – denk aan

kunstheupen en pacemakers –

maar ook in ruimere zin maakt

technologie deel van ons uit.

Cyborgs zijn geconstrueerd en

hebben geen wezen of

natuurlijke essentie. Omdat ze

deels organisch, deels

technologisch zijn, zijn ze bij

uitstek grensoverschrijdende

wezens.

‘Een supercomputer zonder

lichaam snapt niet wat het is

om mens te zijn.’

- Hubert Dreyfus

Maar als de geest alleen materie

is, kun je het dan ook namaken?

Als we een supercomputer

maken, heeft die dan ook

bewustzijn? Kunnen we

kunstmatige intelligentie

fabriceren? Of zelfs onze eigen

ziel van ons lichaam scheiden en

onsterfelijk maken door die te

uploaden op een machine die

niet veroudert? Volgens Hubert

Dreyfus kan kunstmatige

intelligentie zonder menselijk,

vergankelijk lichaam niet lijken op

een menselijke geest.

‘Net zoals we beweging, emoties en

spijsvertering biologisch kunnen

verklaren, kunnen we het bewustzijn op

die manier verklaren. [...] Ons ik is een

symfonie.’– Antonio Damasio

Volgens neurowetenschapper Antonio

Damasio doet dat niets af aan de

bewondering die we voor onze geest kunnen

hebben. Zoals orkestleden samenwerken om

een symfonie van Beethoven uit te voeren, zo

ook werken alle processen in de hersenen

samen met het bewustzijn als resultaat.

‘Het is ons vermogen om redenen te bedenken dat ons een ziel geeft.

Maar waar is het van gemaakt? Het is gemaakt van neuronen. Het is

gemaakt van een heleboel piepkleine robots. En we kunnen de

structuur en de werking van die ziel uitleggen, terwijl een oneindige,

onsterfelijke, immateriële ziel gewoon een metafysisch tapijt is waar

je je schaamte voor het niet hebben van een uitleg

onder veegt.’– Daniel Dennett

Volgens sommige filosofen zijn we zelfs alléén een lichaam, en is de geest

niet meer dan een functie daarvan. Ons bewustzijn is een verzameling

hersenprocessen, niets meer en niets minder. Doen alsof de ziel iets anders

is dan dat, is volgens hen nodeloze mystificatie. Daniel Dennett behoort tot

deze materialisten.

‘Je hebt niet een lichaam. Je bént je lichaam.’

- Maurice Merleau-Ponty

Sindsdien is de beer los. Het filosofische

onderscheid tussen lichaam en geest oefent een

enorme invloed uit op onze technologische

ontwikkelingen, op de manier waarop we

wetenschap en kunst bedrijven en gezondheids-

zorg en onderwijs inrichten. Maar filosofen zouden

filosofen niet zijn als zij geen kritiek hadden op

zo’n invloedrijk idee. Volgens de fenomenoloog

Maurice Merleau-Ponty zijn lichaam en geest niet

van elkaar te scheiden.

‘Hier heb ik iets; het denken bestaat,

het is het enige wat niet van mij kan

worden gescheiden, ik ben, ik besta,

dat is zeker. Ik ben dus uitsluitend

exact een denkend ding, dat wil

zeggen een geest, oftewel een

gemoed, oftewel een intellect,

oftewel een verstand, woorden

waarvan ik de betekenis eerder niet

kende.’ – René Descartes

In de zeventiende eeuw zet Descartes de
zaak op scherp met zijn beroemde idee ‘ik
denk dus ik ben’. Hij probeert erachter te
komen wat hij zeker kan weten door alles
te betwijfelen. Hij ontdekt dat hij aan zijn
lichaam, zelfs zijn zintuigen, kan twijfelen,
want het is denkbaar dat een
‘kwaadaardige bedrieger’ zijn ervaringen
bespeelt. Maar waar Descartes niet aan
kan twijfelen, is het feit dat hij twijfelt, en
dus bestaat.