DOCUMENT
21 AUGUSTUS 2019 101vorstin der Nederlanden, maar oefende ze ook de macht uit?
Niet volgens Jelle Haemers, de Leuvense professor mediëvis-
tiek die verschillende publicaties over het bewind en de opvol-
ging van Maria op zijn naam heeft en coauteur is van het boek
Wijvenwereld: vrouwen in de middeleeuwse stad. ‘Vrouwen had-
den in Vlaanderen betrekkelijk veel rechten,’ zegt hij, ‘maar
niet als ze op de troon zaten. Gekroond of niet, in staatszaken
hadden ze weinig in te brengen. Maria van Bourgondië mocht
niet eens haar eigen huwelijkspartner kiezen. Zorgen voor een
nageslacht: dat was haar voornaamste rol.’
Belgicistisch icoon
Haemers’ Gentse collega Dumolyn zit op dezelfde golflengte.
‘Maak van haar geen feministisch icoon’, zegt hij. ‘Andere
vrouwen hebben in de middeleeuwse politiek een grotere rol
gespeeld, denk aan Jacoba van Beieren of Anna van Bretagne.’
‘Haar betekenis in de geschiedenis van de Lage Landen
situeert zich op twee vlakken’, zegt Haemers. ‘Door haar huwe-
lijk heeft ze de Bourgondische dynastie,
en dus ook Vlaanderen, in het Habsburgse
rijk doen opgaan. Op het bestuurlijke
vlak bracht dat een gigantische schaal-
vergroting teweeg. En misschien nog
belangrijker is de institutionele discussie
die aan haar troonsbestijging vooraf is
gegaan. “Discussie” is overigens een eufe-
misme, het ging ook toen om een regel-
rechte opstand van de Staten-Generaal.
Het was haast onvermijdelijk, want
Vlaanderen kende in de 15e eeuw al een
lange traditie van zelfbestuur die wel
moest botsen met het centralisme van de
Bourgondiërs. Verwar het niet met repre-
sentatieve democratie, maar onze steden
genoten wel degelijk medezeggenschap
in belangrijke aangelegenheden zoals
belastingen en oorlog. Het Groot Privilege was in dat opzicht
een mijlpaal. Rechten en vrijheden bestonden al, maar het was
de eerste keer dat ze in een charter werden opgetekend.’
De geschiedenis van de Bourgondische Nederlanden lijkt
wel uit te nodigen tot canonisering. Belforten, kathedralen,
Vlaamse primitieven, polyfone meesterwerken, glasschilder-
kunst en wandtapijten, er valt met gepaste trots terug te blik-
ken op de verwezenlijkingen uit de late middeleeuwen. De
vraag blijft wel: wie mag met die veren pronken?
Nu er een Twitter-storm woedt over een Vlaamse canon is
het nuttig eraan te herinneren dat de Bourgondische erfenis in
eerste plaats door belgicisten werd geclaimd. De bekendste was
Henri Pirenne, de grondlegger van de vaderlandse geschied-
schrijving, een in Verviers geboren mediëvist die na de Eerste
Wereldoorlog rector van de Gentse universiteit werd. Hij zag
in de Bourgondische Nederlanden een voorafspiegeling van
wat vele eeuwen en grenswijzigingen later België zou worden.
Streefden de Bourgondiërs niet naar een onafhankelijk konink-
rijk, los van Frankrijk en het Heilige Roomse Rijk? ‘Pirenne zag
een figuur als Filips de Goede als een van de architecten van
België’, zegt Dumolyn. ‘Hij herinterpreteerde de geschiedenis
doelgericht, je zult geen vakhistorici meer vinden die hem
volgen. Maar hij heeft nog aanhangers. Het boek van Bart Van
Loo is bijvoorbeeld sterk belgicistisch getint.’
Smartelijke agonie
Van Maria van Bourgondië bestaan verschillende afbeeldingen.
Ze prijkt op een doek van Hans Memling, maar het bekendste
werk is een profiel van de hand van de Oostenrijkse renaissan-
ceschilder Michael Pacher (zie blz. 99). Maria draagt een somp-
tueus hoofddeksel, om haar hals zit een losse kraag van het
fijnste borduurwerk. Wie was deze jonge vrouw?
Zeker, er zijn anekdotes. Als kind was ze dol op muziek.
Dansen deed ze zo energiek dat de vloer van haar kamer in het
Prinsenhof moest worden gerepareerd. Bart Van Loo citeert een
brief waarin Maximiliaan de schoonheid van zijn verloofde
bejubelt. Ze heeft een blanke huid, wit als sneeuw en dikke
rode lippen, schrijft hij aan een vriend. Haar enigszins han-
gende oogleden konden niet beletten dat ze de mooiste vrouw
was die hij ooit had gezien.
De wittebroodsweken, zo vernemen we nog bij Van Loo,
werden ietwat belemmerd door taalperikelen. Maximiliaan
sprak Frans noch Diets, Maria was het Duits niet machtig.
‘We weten erg weinig over haar’, zegt
Jelle Haemers. ‘Wat dacht ze over de
politiek van haar tijd? Hoe keek ze aan
tegen de rivaliteit met Frankrijk? De
spanningen tussen het centralisme van
het Bourgondische hof en de verzuchtin-
gen van steden en ambachten? We heb-
ben geen idee, Maria heeft geen dagboek
of andere documenten nagelaten.’
Op een van de afbeeldingen zit ze
schrijlings te paard, met een valk op haar
gestrekte rechterarm. De liefde voor de
jacht zou haar fataal worden. Het
gebeurde op een mooie dag in maart
1482, zo valt te lezen in een gedetailleerd
verslag op de blog De Kronieken van de
Westhoek. Maria en Maximiliaan waren
in de bossen rond het kasteel van Wij-
nendale gaan jagen, in het doorluchtige gezelschap van enkele
aristocraten. Als de prinses plots een reiger opmerkt aan de
overzijde van een sloot, zo meldt de verslaggever ter plaatse,
spoort ze haar paard aan om met een flinke sprong aan de over-
kant te raken. Geen probleem voor de ervaren ruiter die ze is,
maar helaas is er die omgehakte boom. Het paard struikelt,
Maria belandt onder haar rijdier. Zwaargewond wordt ze naar
haar geliefde Brugge teruggebracht, waar haar een smartelijke
agonie wacht.
Paleopathologisch onderzoek wees in 1979 uit dat Maria
verschillende breuken en een longperforatie had opgelopen. Ze
was kansloos, maar daar legden de geschokte Bruggelingen
zich niet zomaar bij neer. Er werden gebedswaken gehouden,
als ultieme remedie werd de Heilig Bloedprocessie de straat op
gestuurd. Het mocht niet baten, enkele dagen later stierf ze.
De publieke ontreddering na het bekendmaken van haar
overlijden moet immens zijn geweest – het was Lady Di zonder
de paparazzi. Volgens verschillende kroniekschrijvers smeekte
ze haar man en haar adviseurs op haar sterfbed om de vrede in
de Lage Landen te bewaren door zich eendrachtig achter de
vierjarige Filips de Schone te scharen. Ook dat mocht niet
baten, maar dat heeft ze nooit geweten. lALS KIND WAS
Maria dol op
muziek. Dansen
deed ze zo energiek
dat de vloer van haar
kamer in het
Prinsenhof moest
worden gerepareerd.
Laus Polyphoniae, tot 25 augustus in Amuz, Antwerpen.
Meer info: http://www.amuz.be.