[ HISTORIA ]
pierwszą pandemią. Pochłonęła ona od 20 do 50 mln ofiar,
swą bezwzględną brutalnością oznaczając nieodwracalny ko-
niec wcześniejszego świata. Bizancjum, liczące przed wybu-
chem pandemii 30 mln mieszkańców, po zakończeniu morder-
czego cyklu skurczyło się o ponad połowę, do mniej niż 15 mln.
Pandemia skończyła się równie nieoczekiwanie, jak się za-
częła. Wuropie rozpoczęło się średniowiecze, wcale nie takie E
ciemne, jak podpowiadają popularne wyobrażenia o okresie
po pierwszej pandemii.
Dżuma na jedwabnym szlaku
W IX w. klimat ponownie zaczął się ocieplać, dając począ-
tek Średniowiecznemu Optimum Klimatycznemu trwającemu
do XIII w. Brytyjski historyk Bruce Campbell nazwał ten okres
czasem rozkwitu, pojawiły się wtedy takie innowacje, jak po-
dwójne księgi rachunkowe, skrypty dłużne, strzemię, pług, go-
tyckie katedry.
Sprzyjające warunki klimatyczne przekładały się nie tylko
na rozwój rolnictwa, ale i na korzystne warunki żeglowania rów-
nież po północnych akwenach w kierunku Islandii, Grenlandii
i Nowej Fundlandii. Kwitła łacińska Europa, ale też Chiny dynastii
Song oraz cywilizacje Azji Wschodniej. Wydawało się, że rozkwit
i krzepnący ład feudalny trwać będą wiecznie. Groza pierwszej
pandemii wyparowała z pamięci – warunki klimatyczne sprzy-
jające dla rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego okazały się
mniej pożywne dla patogenów.
Niestety, pogodny obraz świata zaczął się psuć w XIII w., na sku-
tek paradoksalnego nałożenia się wielu czynników. Stulecie
rozpoczął pochód Mongołów Czyngis-chana. Oni także skorzy-
stali ze sprzyjającego klimatu, dzięki któremu początek stulecia
oznaczał bezprecedensowy w historii piętnastoletni okres ciepłej
i wilgotnej pogody w Mongolii Centralnej. Rozkwit pastwisk stał
się paliwem umożliwiającym budowę i ekspansję mongolskiego
imperium, którego jeźdźcy dotarli głęboko do Europy.
Już jednak w drugiej połowie XIII w. klimat zaczął się ochła-
dzać, dając sygnał do procesu Wielkiego Przejścia, którego
w tamtym czasie nikt jeszcze sobie nie wyobrażał. Pogarszające
się warunki dla rolnictwa, malejące i niestabilne zbiory prze-
kładały się na fale głodu, z kulminacją w okresie wielkiego gło-
du lat 1315–17. Kryzysy wstrząsające Europą w pierwszej poło-
wie XIV w. ujawniały narastające słabości systemu feudalnego.
Główny czynnik zmiany, twierdzi Bruce Campbell w książce
„The Great Transition” (Wielkie przejście), zaczął się budzić
ok. 1268 r. na terenie zachodnich Chin. To znana już bakteria Yer-
sinia pestis, pałeczka dżumy. Patogen ruszył wzdłuż jedwabnego
szlaku, by pod koniec lat 30. XIV w. dotrzeć jeszcze w niepełnej
aktywnej postaci do Morza Czarnego.
Początek lat 40. to czas „sztormu doskonałego”, polegające-
go na połączeniu skutków różnych czynników kryzysowych:
przyspieszenia zmian klimatycznych, nasilenia wojen przy-
czyniających się do upadku gospodarczego i recesji, w końcu
nowej plagi dżumy, która ujawniła w pełni swą grozę podczas
oblężenia w 1346 r. przez Mongołów portowej Teodozji (podle-
gającej Genui). Rozpoczęła się druga pandemia trwająca przez
350 lat – ostatnie jej wybuchy obserwowano jeszcze na począt-
ku XVIII. m.in. w w Marsylii.
Pierwsze fale lat 1346–83 wyludniły Europę, powodując
śmierć około połowy mieszkańców zachodniej części konty-
nentu. Dżuma nie ograniczyła się oczywiście do Europy, łącz-
nie przyczyniając się do śmierci w Eurazji 75–2 00 mln osób
w najgorszej, początkowej fazie XIV w. Druga pandemia wraz
z destabilizacją i ochłodzeniem klimatu, które przeszło do hi-
storii jako Mała Epoka Lodowa (trwała aż do XIX.), wywołały w
nie tylko wieloletni kryzys w XV w., ale także falę innowacji,
ztórych narodził się współczesny k kapitalizm.Władza przejmuje kontrolę
Ważnym elementem kształtowania nowego ładu okazała się
konieczność kontrolowania zagrożenia epidemicznego. Już
w marcu 1348 r., a więc na początku pandemii dżumy, Wene-
cja zamknęła port przed wszystkimi podejrzanymi statkami,
nakazując ich załogom izolację trwającą 30 dni. Metodę izolacji
podjęły inne porty śródziemnomorskie, a jej czas wydłużył się
do 40 dni, stąd nazwa kwarantanna. Dorothy Porter w książ-
ce „Health, Civilization and the State” (Zdrowie, cywilizacja
i państwo) dokumentuje, że kontrola sanitarno-epidemiczna
warunkach zagrożenia dżumą i w innymi zabójczymi zarazami
stała się bardzo ważnym węzłem władzy politycznej i punktem,
gdzie najszybciej erodował wpływ Kościoła. Stawką była nie
tylko kontrola rozwoju epidemii, ale także pilnowanie spokoju
społecznego w sytuacji wymuszonej masowej kwarantanny.
Kontrola epidemiczna szybko zaczęła się we włoskich mia-
stach profesjonalizować, Mediolan miał stały komitet zdro-
wotny już w XV w., a włoskie doświadczenie kopiowały mia-
sta w całej Europie. Z czasem wypracowane podczas walki
z wybuchami epidemii metody kontroli populacji przejęło
nowoczesne państwo, jakie wyłoniło się w połowie XVII w.
z procesu wielkiej przemiany. Porter puentuje, że doświad-
czenie drugiej pandemii doprowadziło do powstania kategorii
zdrowia publicznego jako prerogatywy państwa polegającej
na zarządzaniu relacjami między zagrożeniem epidemicz-
nym a porządkiem społecznym. Za tym technokratycznym
stwierdzeniem kryje się jednak polityczny konkret – ochrona
zdrowia stała się doskonałym pretekstem do wdrażania pro-
cedur społecznej selekcji, dyscyplinowania ubogich, a nawet
przymusowej eugeniki w celu wyeliminowania z populacji
„niewłaściwych” genów.
Jak wwietle historycznego doświadczenia odczytywać zna ś -
czenie obecnej globalnej pandemii? Czy jest jedynie przemi-
jającym zagrożeniem dla zdrowia, z którym sobie poradzimy
dzięki sprawności nowoczesnej medycyny i służb państwa? Czy
też jest zapowiedzią kolejnego wielkiego przejścia, do którego
doprowadzi połączenie czynników klimatycznych, środowi-
skowych, gospodarczych i zdrowotnych? A może po prostu
będzie okazją do kolejnego etapu rozwoju społecznej kon-
troli i segregacji w imię ochrony przed czającym się wiel-
kim zagrożeniem.
EDWIN BENDYKScena zarazy we Florencji w 1348 r. opisana przez Boccaccia,
obraz Baldassarego Calamai, XIX w.
© GETTY IMAGES