Polityka - 25.03.2020

Była to wiedza powszechna w samym

Cebrowie i okolicy.

Nie dziwi więc, że istnieje kilka pa-

miętnikarskich zapisów mieszkańców

wsi, którzy o tym wspominają. Na przy-

kład Zygmunt Lech, w latach 3 0. pracow-

nik kolei w województwie tarnopolskim,

w swoich ręcznie spisanych wspo-

mnieniach zdeponowanych w Ośrod-

ku KARTA pisze o swojej znajomości

z „p. Garapichem, ożenionym z hrabiną

Łubieńską”, który „posiadał około trzysta

hektarów urodzajnej gleby (czarnoziem)

jednak z powodu skłonności do tut. dzie-

wic – które podstępem uwodził – płacił

hektarami za uwodzenie, tak, że pozo-

stało mu nie więcej jak 80 hektarów”.

We wspomnieniach majętnego rolnika

z Cebrowa Czesława Cwynara znajdzie-

my taki zapis o jednym z synów Kazimie-

rza: „Było powiedziane, że przynajmniej

połowa wioski jest z nim spokrewniona.

Z nim i z jego dziadkiem. Dziadek był

prawdopodobnie jeszcze lepszy”. Za-

wiadowca stacji Mieczysław Zabłocki

w swoich pamiętnikach także wspomi-

na oieślubnych dzieciach Kazimierza. n

Nie mówimy tutaj o indywidualnym

zachowaniu jednego człowieka , ale

o pewnej ustalonej zwyczajem prak-

tyce. Natrafiłem na nieślubne dzieci

z wiejskimi dziewczynami cebrowskimi

brata Kazimierza, Pawła Garapicha, w la-

tach 20. wojewody łódzkiego i lwowskie-

go. W pamiętnikach milczy on zarówno

o dzieciach swojego brata, jak i swojej

nieślubnej córce Marii Kubiszyn. Nie-

ślubne dzieci wiejskie mieli też ich ojciec,

Michał Grzegorz Garapich, oraz dwóch

synów Kazimierza, Henryk i Władysław.

Czy było to coś wyjątkowego? Mam

wrażenie, że nie był to jakiś wybryk jed-

nej familii – znam wiele podobnych przy-

padków z różnych rodzin ziemiańskich,

a i literatura jest pełna opisów romansów

dziedziców z chłopkami. To wręcz topos

polskiej kultury – od „Halki” Moniuszki

po wspomnienia Melchiora Wańkowicza

czy Stefana Żeromskiego.

Jak wskazuje wzmianka Lecha, uro-

dzone poza związkiem małżeńskim

dziecko zostawało zabezpieczone fi-

nansowo. Pisze o tym ciocia Ella, wspo-

minając, iż temperament ojca miał

konkretny wymiar finansowy: „to kosz-

towało niemałe pieniądze. Trzeba było

tym konkubinom odpisać parę morgów,

dać krowę, pomódz [tak w oryginale]

pobudować się”.

Gwarancja tych alimentów świadczy-

ła o niepisanym zwyczaju: dziedzic miał

pewne przywileje seksualne, oznaczające

łatwy dostęp do wiejskich dziewczyn, ale

w przypadku pojawienia się potomstwa

musiał dziecko i matkę zabezpieczyć. Poza

jednym wyjątkiem Kazimierz wywiązywał

się z tego obowiązku. Może to tłumaczyć

liczbę jego dzieci – skoro miał reputację

honorowego, w świecie biedy podolskiej

wsi romans z paniczem był formą awan-

su społecznego. Ale moim zdaniem licz-

ba potomków raczej wiąże się z innym

odkryciem, jakiego dokonałem w trakcie

poszukiwań – nie chodziło o okazjonalne,

chaotyczne romanse bez konsekwencji,

ale o ustabilizowane relacje w obrębie

kilku równoległych rodzin. Na pewnym

etapie, w latach 20., pradziadek miał

ich co najmniej trzy, a jego konkubiny

nie wychodziły za mąż, Kazimierz starał

się zachować na nie monopol. Sugeruje

to formę wielożeństwa akceptowanego

z uwagi na zwyczaj i wymianę dóbr w ob-

rębie jednego społeczno-ekonomiczne-

go ekosystemu.

Pytanie, czy można tę praktykę ro-

dzinną określić mianem poligamicz-

nej. Moim zdaniem w jakimś sensie

tak. Zwyczaj i praktyka wskazywały,

że do pewnego stopnia było to akcepto-

wane iankcjonowane. Wszyscy uczest s -

nicy tej sytuacji znajdowali swoje miej-

sce w hierarchii – Kazimierz na szczycie,

jego legalna żona z dziećmi, formalnymi

Garapichami niżej, a potem równoległe

domostwa z nieformalnymi żonami

i dziećmi. Wychwyciłem także przeja-

wy buntu i niezgody na tę sytuację, ale

to już inna historia. Fakt, iż równoległe

domostwa we wsi miał też ojciec Kazi-

mierza, Michał, pozwala postawić py-

tanie, czy był to po prostu element kul-

tury ziemiańskiej. Nie zapominajmy też

o przemocowej spuściźnie tych seksual-

nych przywilejów mężczyzn na szczycie

hierarchii. Mówimy tutaj o wykorzysty-

waniu swojej uprzywilejowanej pozycji,

o eksploatacji, o przemocy seksualnej.

Ci z potomków nieformalnych dzieci

Kazimierza, którzy chcieli ze mną o tym

rozmawiać, pamiętają mojego pradziad-

ka raczej pozytywnie. Ale wielu rzeczy

przecież nie wiem. Są w tej historii pokła-

dy milczenia, za którymi być może kryje

się brutalna patriarchalna przemoc.

Jest jeszcze inny, antropologiczny wy-

miar wiedzy na temat seksualnego życia

ziemian. Informacje dotyczące biolo-

gicznych koligacji w obrębie wsi i dwor-

ku, tego, jakie są genetyczne więzi krew-

niacze, miało fundamentalne znaczenie,

gdyż wielopokoleniowa praktyka tworze-

nia rozgałęzionych struktur rodzinnych

oznaczała niebezpieczeństwo związków

kazirodczych. We wsi – i to zarówno we

dworze, jak i w chłopskiej chałupie – mu-

siała istnieć więc wspólna nieformalna,

ustnie przekazywana genealogia. Wie-

dzieli wszyscy – pan, jak i włościanie.

Istnienie tej nieformalnej genealogii

ma ważne konsekwencje natury spo-

łecznej, gdyż wymuszało na miesz-

kańcach wsi świadomość podziału

pokrewieństwa, a co za tym idzie przy-

wilejów, na biologiczne i społeczne.

Biologiczne więzi nie wystarczały, aby

wejść do rodziny w sensie społecznym.

Dlatego znaczenia nabierały konwen-

cjonalne, wymyślone atrybuty grani-

cy klasowej – herby, formalne drzewa

genealogiczne, konsumpcja na pokaz,

materialny sztafaż ziemiaństwa, kolek-

cjonowanie pamiątek itd. Jeśli polskie

rodziny arystokratyczne i ziemiańskie

łączyły z chłopstwem więzi krewniacze,

biologiczne, tym silniejszego znaczenia

nabierało podkreślanie klasowej, spo-

łecznej konwencji. I to również ma zna-

czenie dla zrozumienia kawałka polskiej

historii. Jeszcze raz podkreślam – uwa-

żam, że są przesłanki do stwierdzenia,

że była to powszechna praktyka kultury

folwarku dworskiego.

Krytyczne odczytanie pamiętników

rodzinnych nakierowało mnie na sfe-

rę tabu, sferę obwarowaną milczeniem.

W tym uciszającym zabiegu chodzi o od-

sunięcie tego, co emocjonalnie bliskie,

ale społecznie dalekie – odsunięcie ni-

bewnych zy-kr klanowych kręgów kla-

sy wyższej. Co ciekawe, podobnemu

zabiegowi uciszania lub wykluczania

z pamiętników, poza ziemiańskimi „le-

wakami”, podlega inna grupa będąca

integralną częścią kresowej kultury – Ży-

dzi. Tutaj też chodzi o wymazanie grupy,

która była bliska fizycznie i ekonomicz-

nie, ale daleka społecznie.

Często możemy usłyszeć stereotypo-

we zdanie, że historia Polski to historia

rodzin albo że w jakiejś historii rodzin-

nej zawierają się dzieje Polski. W po-

rządku, ale w takim razie może czas

przyjrzeć się rodzinnym tajemnicom,

wielopokoleniowemu milczeniu, tym

szkieletom w szafie. Czas zadać sobie

pytanie – co nazywamy rodziną, skoro

jest to konwencja. W przypadku przeze

mnie opisywanym jedne dzieci Kazimie-

rza były moją rodziną, inne nie. Nicolas

Abraham, francuski psychoanalityk, tak

to podsumował: „Co prześladuje ludzi,

to nie zmarli, ale luki, jakie zostawiają

w nas tajemnice innych”.

Autor jest doktorem antropologii społecznej,

opublikował o swojej rodzinie książkę „Dzieci Kazimierza”,

Wydawnictwo Czarne 2019.

Ziemianin Kazimierz Garapich

(na pierwszym planie) oraz ludność

należącej do niego wsi Cebrowo.

© ARCHIWUM MICHAŁA P. GARAPICHA