62w latach 1550 i 1560^55. Możemy podejrzewać, jak sugerował Kaufmann, że informacja z 1522 roku
dotyczyła omawianego wyżej dworu, zaś podniesienie go do rangi „zamku” mogło być podyktowane
chęcią wyeksponowania jego wartości w kontekście zastawu długów wobec Fasolta, wynoszących
ogromną jak na owe czasy sumę 5032 marek.
Może być jednak, że ów „zamek” – „dwór” to inna budowla niż znany ze źródeł średniowiecz-
nych, znajdujący się w mieście Hof. Możemy w tym miejscu wskazać na budowlę ceglaną znajdującą
się na Wielkiej Żuławie, która zaznaczona jest na wspomnianym wyżej planie Jezioraka z 1620
roku. Jest to całkowicie odmienny typ budowli obronno-rezydencjonalnej. Budowla na Wielkiej
Żuławie posadowiona została na wysokim kopcu ziemnym czy też naturalnym wzniesieniu, w po-
łudniowo-wschodniej części wyspy, w znacznym oddaleniu od linii brzegowej. Założenie składało
się w 1620 roku z dwóch równoległych domów na rzucie wydłużonego czworoboku, dwukondy-
gnacyjnych, przy czym piętro było najpewniej wyodrębnione gzymsem kordonowym lub też nieco
wysunięte w stosunku do parteru. Oba domy posiadały osobne, dwuspadowe dachy, kryte dachów-
ką i ujęte murowanymi szczytami. Na południe od budowli rozciągało się zaplecze gospodarcze:
trzy budynki gospodarcze oraz jeden mieszkalny, wszystkie wykonane w konstrukcji ryglowej (zob.
ryc. 8). Najpewniej do nich odnosić można kilkakroć pojawiające się w źródłach pisanych wzmian-
ki o folwarku^56 (m.in. w 1507 i 1508 roku Iława została wymieniona wśród dworów i folwarków
przynależnych do komornictwa przezmarskiego^57 ).
Budowla ta nie może być jednak utożsamiana z obiektem, wielokrotnie wzmiankowanym
w piętnastowiecznych źródłach krzyżackich dotyczących Iławy, a określanym najczęściej jako Hof.
Jak wspomnieliśmy wyżej, pod tym mianem rozumiano niewielkie administracyjno-gospodarcze
dwory, pozbawione znaczących cech obronnych. Na przede wszystkim gospodarcze i usługowe
przeznaczenie iławskiej budowli wskazuje także odnotowane w jej wnętrzu wyposażenie. Można
więc przyjąć, iż średniowieczne informacje źródłowe o funkcjonowaniu w Iławie dworu odnoszą
się do realizacji usytuowanej w pobliżu kościoła parafialnego, której relikty odsłonięto w 1907
roku. Istotnie winna być ona rozpatrywana w kontekście założeń z Dąbrówna, Miłakowa czy też
Nowego. Iławski dwór zaspokajał, jak wynika to ze źródeł, potrzeby mieszkalne i reprezentacyjne
krzyżackiego urzędnika, a nawet możliwe było przeprowadzenia w nim hołdów i przyjmowanie
poselstw, jak choćby wizyta biskupa chełmińskiego w 1421 roku. Nie ma natomiast wątpliwości,
iż tego typu budowla nie miała dużego znaczenia militarnego, wobec czego godna zastanowienia
wydaje się celowość umieszczania w nim dział (o czym donosi umowa między księciem Albrechtem
a Paulem Fasoltem), choć jakieś niewielkie działa znajdowały się na wyposażeniu miasta i być może
stały na murach miejskich.
W świetle powyższych konstatacji za terminus ante quem wzniesienia budowli na Wielkiej
Żuławie należy uznać rok 1522 roku, kiedy doszło do nadania Paulowi Fasoltowi m.in. zamku (das
Schloss) i miasta Iława^58. Analizując dane historyczne można pokusić się o uściślenie czasu budowy
owego zamku tudzież dworu obronnego. Relatywnie szczegółowe informacje, jakie posiadamy o roli
(^55) 1548: Deutsch Eylawsche Dokumenten, Privilegien u. Schriften, APO 385/56, k. 44; Copia d. Verschreibung über das Amt, Hof,
Stadt u. die DEylauschen Güter u. Dörfer an Wolf v. Kreytzen, Hauptmann zu Osterode v. 8.I.1548, APO 385/72. 1550: Caspar
Fasolt zu Jäskendorf, Nicklos u. Melchior Fasolt Verkaufbriefe für Wolf v. Kreytzen 1550, APO 385/55. Por. też: „Privilegium
über das Amt, Hoff und Stadt Deutsch-Eylau mit Allen dazu gehörigen Stücken 1560“, [w:] K.J. Kaufmann, op. cit., s. 189–193.
(^56) Por. przyp. 51–52.
(^57) GÄB, s. 146, 148.
(^58) „Paul Fasolts Vorschreibung uber das Ampt und die Stadt Deutsch Eylau von 1522“, [w:] Kaufmann, op. cit., s. 187–189.