Akıl, çapı bakımından çeşitlere ayrılır. Bu çap, devirler süresince, düşünme işlemi
yapmaya orantılı olarak genişlemiştir. Bu nedenle bir sonraki çağın aklının çapı,
öncekilerine göre daha geniştir. Kişilerin aklı da, düşünme işlemi yapmalarıyla
orantılı farklılık arz eder. Bu nedenle bin yıl önceki akıl çapıyla günümüzün
ürünleri algılanamaz. Dolayısıyla bin yıl önceki İslam alimlerinin akıl çapıyla
günümüz sorunlarını çözmek imkansızdır.
Aklın çapı geliştikçe, mevcudun ilerisinde icatlar yapmak olanaklaşır. Mevcut aklın
çapı genişlemedikçe mevcudun ilerisinde icat yapmak imkansızdır.
Aklın çapının genişlemesinin bir başka önemi şudur. Daha önce rasyonel hatta
ahlaki görülen şeyler, irrasyonel ve gayri ahlaki görülür. Mesela çağımız öncesi
akıl çapı, insan bedenine uygulanan fiziksel cezaları rasyonel ve ahlaki görürken,
çağımızınki onları irrasyonel ve gayri ahlaki ve suç görmekte ve onları
yasaklamaktadır. Dolayısıyla çağımızdan önceki hukuki cezalar, bunlara kutsal
kitaplardaki cezalar da dahildir, günümüzde irrasyonel ve gayri ahlaki görülmekte
ve bu nedenle bu cezalar, günümüz hukuku nazarında suç sayılmaktadırlar. Aynı
şekilde, kadın erkek eşitsizliği çağımız öncesinde rasyonel görülürken, çağımızda
irrasyonel görülmekte ve suç yapılmaktadır. Yine çağımız öncesi akıl çapı,
monarşiyi ve şeyhliği rasyonel görürken günümüzünki irrasyonel görmektedir.
Demokrasi ve eşitlik, çağımız öncesinin akıl çapını üretme kapasitesinde değildi.
Akıl çapı bakımından da, şeyhlikle demokrasi bir arada gitmez.
ALGILAMA
İnsanda, biri “pathos”la, diğeri “logos”la olmak üzere iki türlü algılama vardır.
Pathosla Algılamak/Hedonizm
Pathosla algılamak, doğal duygularla animal algılamadır. Bu, insanın hayvani
doğasıdır. Pathosla algılayan insan, insani olan şeyi doğal duygu kalıplarına
dökerek algılar. Varlığı fikirle değil, duygusal işaret ve simgelerle somut algılar.
Bununla algılayanlar anlamazlar, ağlarlar. Pathosla hareket etmek, hedonizmdir.
Hedonizm, hazcılıktır. Duygu düşkünü kişi hedonist olur. Zevklerini ve nefretlerini
konuşturur. Kindar olmanın kaynağı bu hedonistliktir. Şeyhlik; varlığı, logosla
değil, pathosla algılamaktır.
Duygu Çeşitleri
İnsanda biri doğal (emotion), diğeri insani (sensation) olmak üzere iki çeşit
duygu vardır. Doğal duygu beladır ve insan olmaya en büyük engeldir, çünkü
hayvani kimyasal hormonlarla üretilir. İnsani duygu güzeldir, çünkü insani
düşünlerle üretilir. Bu nedenle doğal aşk tehlikelidir çünkü hormonaldir, ama
insani aşk güzeldir, çünkü romantiktir.
Logosla Algılamak/Zeoletizm/Zahmetçilik
Logosla algılamak, beşeri akılla kavramsal düşünerek hümünal algılamaktır. Bu
algılama, zor bir iş olduğundan felsefi anlamı zeoletizm, zahmetçilik demektir.
Logosla algılayan kişi olgu, obje ve olayı, doğal değil hümünal gerçekliğiyle
algılar. Logos, düşünlere hitap eder. Düşünlere hitap etmek, aklı inandırıcı
rasyonel fikirlerle ikna etmekle olur. Düşünlere hitap zordur ama etkisi uzun
sürelidir.
Agnostiklik
Agnostiklik; bilimsel bilmemezliktir. Tanrı, henüz bilimsel bilgi ile bilinmemektedir
Bu nedenle; tanrıya inanan da inanmayan da bilim açısından agnostiktir. Soyut
Tanrı’nın varlığı ve yokluğu konusu bilimsel bir konu değildir. Logosla idesel
kurgulanan bir konudur. Tanrı, soyut bir kavram olduğu için ancak zor bir işlem