Sizce, bunları Hz. Peygamber’den dinleyen sahabeler “Ağzından çengel
sokulan adamlar kimlerdi? Başı taşla ezilen adamlar kaç kişiydi? Kanlı
nehirde kaçı boğuldu? Tandırda yanan çıplak kadın ve erkekler elbiselerini
nereye koymuştu? O gördüğün İhtiyar kaç yaşındaydı? Etrafındaki
çocuklar erkek miydi kız mıydı? O yeşil bahçeli evler keresteden mi
tuğladan mı yapılmıştı?” vs. diye sormuş mudur?
Yoksa şöyle mi demişlerdir: “Tamam ey Allah’ın Resulü! Başımız gözümüz
üstüne: Yalan söylemeyeceğiz, Kur’an ile amel edeceğiz, zina
yapmayacağız, faiz yemeyeceğiz... Bunlara riayet edersek orada Hz.
İbrahim ile beraber olacak, cennetin yeşil bahçeli köşklerinde
ağırlanacağız. Anladık, aldık kabul ettik, amennâ...”
Görüldüğü gibi bu rivayette anlatılmak istenen, yalan söyleyenlerin,
Kuran’ı bildiği halde yaşamayanların, faiz yiyenlerin, zina edenlerin hâl-i
pür melâli, Hz. İbrahim’in ve Hz. Muhammed’in yolundan gidenlerin ise
hâl-i pür cemâlidir.
“Kıssadan hisse” budur...
Gerek Hz. Peygamber, gerek Hz. İsa bu yolla birçok şey anlatmıştır. Bu
konuda Hz. İsa’nın İncil’deki benzetmeleri meşhurdur. “On kız
benzetmesi”, “Bağ kiracıları benzetmesi”, “Düğün şöleni benzetmesi”, “İki
oğul benzetmesi” vb. Buralarda Hz. İsa, birçok “kıssa” anlatır ve bunlardan
hisseler çıkarır.
Bu tür anlatıların temel özelliği şudur: Anlatıcı genellikle üç, beş, ya da
yedi yere uğrar. Her birinde bir şey görür. Sonunda yolun sonuna gelinir
ve anlatıcı tekrar başa dönerek “Birinci gördüğün şuydu, ikinci şuydu,
üçüncü şuydu...” der. En sonunda da kıssadan hisseyi çıkarır. “Demek ki
şöyle olmak lazım evlat...” gibi “hayata dair” özlü bir nasihatla biter...
Mesela eski Fars adebiyatında Zümrütü Anka kuşu yedi tepeye uğrar.
Bunların her birinin ne olduğunu en son Kaf Dağı’nı aştığında söyler.
Buradan, zorlu engeller aşılarak ancak ölümsüzlüğe ulaşılabileceği dersi
verilir...
Eski Türk edebiyatında Deli Dumrul üç kişiden (babası, annesi, eşi) Azrail’e
verilmek üzere ödünç can ister. İlk ikisi vermez, üçüncüsü verir. Burada
da sevgili ve eş olmanın yüceliği anlatılmak istenir...
Buna benzer anlatım Kur’an’da iki kıssada geçer: Zülkarneyn ve Musa ile
Bilge kişi (halk arasında Hz. Hızır diye bilinir) kıssası...