Średniowieczny dwór prokuratora / komornika w Iławie 61
hołd rycerze, knechtowie, a także wolni i sołtysi^51 , wnioskować można – o ile hołd nie odbywał
się na dziedzińcu, że znajdować się tu musiała również sala reprezentacyjna, mogąca pomieścić
kilkadziesiąt osób.
Jak już zauważyliśmy, poza wzmianką z 1407 roku w średniowiecznych źródłach normatyw-
nych w kontekście Iławy nie pojawia się określenie Hus, zaś powszechnie stosowano nazwę Hof.
Interesująca jest jednak wzmianka z 1522 roku kiedy to wielki mistrz Albrecht Hohenzollern
w ramach zastawu za długi nadał Paulowi Fasoltowi m.in. dziedziczny zarząd nad Iławą oraz
zamek (das Schloss) i miasto Iława^52. Jest to pierwsza i ostatnia dosłowna wzmianka w doku-
mentach (pomijając informacje z planu Stanniusa z 1753 roku i źródła kronikarskie), gdzie
przy Iławie pojawia się zamek^53. W spisanej niewiele lat później ugodzie z 1537 roku między
księciem Albrechtem a Paulem Fasoltem w sprawie długów tego pierwszego wobec zarządcy
miasta nie ma już informacji o zamku. Pojawia się natomiast inne określenie a mianowicie Haus
Deutsch Eylau, który jak dowiadujemy się z jednego z punktów ugody Fasolt wyposażył w dzia-
ła^54. Zastanawiające jest, jaki był sens użycia określenia „zamek” przy nadaniu dla Fasolta z 1522
roku. Kiedy w 1548 roku urząd iławski zakupił starosta Ostródy i Miłomłyna Wolf von Kreytzen
otrzymał on również miasto, ale w dokumencie nie pojawia zamek” lecz znów Hof, podobnie
(^51) „Geschichten von Wegen eines Bundes von Landen und Steten wider den Orden Unser Lieben Frawen und die Bruder
desselbe Ordens im Lande zu Prussen geschehen“, hrsg. von Max Toeppen, [w:] Scriptores rerum Prussicarum (dalej: SRP),
Bd. IV, hrsg. von Max Toeppen, Ernst Stehlke, Leipzig 1870, s. 83. Według danych z 1437 r. znajdowało się na obszarze
komornictwa iławskiego 12 wolnych (3 chełmińskich i 9 pruskich) oraz 15 wsi, z których każda posiadała sołtysa. Za:
GZB, s. 79–80 (23–232). 52
53 Paul Fasolts Vorschreibung uber das Ampt und die Stadt Deutsch Eylau von 1522, [w:] K.J. Kaufmann, op. cit., s. 187–189.
Należy wspomnieć, że również w okresie wojny trzynastoletniej, kiedy Iława przechodziła z rąk zaciężnych krzyżackich
do rąk królewskich najemników, niektóre źródła wymieniają Iławę wśród zamków i miast posiadanych przez stronę polską.
Żaden z ówczesnych dokumentów nie pozwala nam jednak na skojarzenie, czy kiedy mowa jest o zamku, dotyczy to Iławy
właśnie. Przykłady wskazują jednak, że chodziło tu konkretnie o miasto. 15 sierpnia 1456: [...] in welcher die Schlösser
und Städte ausgelöst werden sollten, entsprechend Deutsch-Eylau, Conitz, Hammertein, Friedland, dann Dirschau und
Marienburg (ASP, Bd. IV, s. 515). 21 maja 1457: awszlosunge der slösser und stete Marienburg, Dirschaw und Ilaw (ASP, Bd.
IV, s. 562–563). 30 maja 1457: wszkowffunge des slossis Marienborg und der stete Dirszaw unde Ilaw (ASP, Bd. IV, s. 566).
W drugim dokumencie z 30 maja 1457 r. mamy jednak zapis: wszkowffunge vnde wszloeszunge der slossir Marienburg,
Dirszaw vnde Ilaw (ASP, Bd. IV, s. 566). Tu jednakże mogło dojść do swoistego skrótu i nie powinniśmy traktować tej
wzmianki jako informacji o zamku w Iławie, lecz dopatrywać się informacji o mieście. Por. też: informacje o załogach auf
den schlossern und in den steten, als do ist der Schonnenbergk, Newenmargk, Barten, Hogenstein, Soldaw, Dewtschen
Eylaw (Johann Lindaus Geschichte des drejzehnjährigen Krieges, SRP IV, s. 528). Jeszcze bardziej wymowne są informacje
o odzyskanych zamkach i miastach przez Zakon, gdzie przy Iławie jest mowa tylko o odzyskaniu miasta: Duytsche Eylauwe
een stadt („Die jüngere Hochmeisterchronik”, [w:] SRP, Bd. V, hrsg. von Theodor Hirch, Leipzig 1874, s. 143). Szerzej na ten
temat: K.J. Kaufmann, op. cit., s. 7–8. 54
K.J. Kaufmann, op. cit., s. 58–59. Nie wiadomo, czy był to ten sam sprzęt, o którym mówi rejestr podatkowy z 1539/1540 r.,
a który znajdował się w mieście (K.J. Kaufmann, op. cit., s. 62). Wówczas na wyposażeniu miejskiego arsenału znajdowały
się należąca do księcia jedna falkonetka (1 Falkenerlen), siedem hakownic i dwie nadwyrężone rusznice (lub piszczele –
Handrörlen). Miasto natomiast oprócz kilku pancerzy i hełmów miało na własność dwie falkonetki, jedną niewielką starą
armatę typu Steinbüchse (działa tego rodzaju używane były już u schyłku XIV stulecia i powszechnie występują w inwen-
tarzach zamkowych w Prusach w tym czasie oraz w XV w. Służyły one też do obrony murów miejskich. Por.: Max Toeppen,
„Die ältesten Nachrichten über das Geschützwesen in Preußen“, [w:] Archiv für die Offiziere der Königlich Preußischen
Artillerie und Ingenieur – Korps, Redakt. v. Neumann & v. Kirn, Jhg. XXIII, Bd. 26, Berlin 1868, s. 224–225), trzy żelazne
hakownice oraz „cztery stare nadwyrężone, krótkie pomphogken” (być może hakownice sygnałowe lub służące do strze-
lania na wiwat – od pompe „wiwat”?). Na temat broni palnej w średniowieczu: Piotr STRZYŻ, Średniowieczna broń palna
w Polsce. Studium archeologiczne, Łódź 2011; Kwiatkowski, Wojska zakonu niemieckiego w Prusach..., s. 426–429, 435–448.