76
Mimo iż – jak to już wyżej wspomniano – nie bę-
dzie to tekst o zmianach urbanistycznych Iławy
na przestrzeni wieków, w rozważaniach o miejskości
Iławy potrzeba choć kilka zdań poświęcić ogólnemu
rysowi tych przemian.
Powstanie Iławy na początku XIV wieku nie było
niczym wyjątkowym, to jedna z wielu lokacji miej-
skich podejmowanych przez Zakon Krzyżacki w pro-
cesie kolonizacji ziem pruskich, element budowania
struktury administracyjno-gospodarczej Pomezanii
i komturstwa dzierzgońskiego.
Miasto zbudowano na półwyspie południowego
krańca jeziora Jeziorak. Zdecydowały o tym zapew-
ne naturalne walory obronne, które w następnych
wiekach okazały się zmorą Iławy, utrudniając jej roz-
wój przestrzenny. Miasto rozplanowano klasycznie,
w układzie ośmiu bloków zajmujących prostokąt prze-
strzeni o wymiarach 60 m na 65 m. Otoczone murem
obronnym ze światem zewnętrznym skomunikowane
zostało dwiema bramami tranzytowymi (Lubawska,
zwana też Polską; Prabucka) i jedną lokalną, prowa-
dzącą na przedmieście Fischerei (Wodna). Zabudowa
była drewniana, kryta strzechami, a jedynymi bu-
dynkami murowanymi były ratusz i kościół z przy-
legającym doń od północy dworem prokuratorów
krzyżackich.
Podobnie jak w przypadku innych miast, rozwój przestrzenny Iławy nastąpił w oparciu
o struktury osadnicze przedmieść, które tworzyły się wokół głównych osi komunikacyjnych poza
bramami miejskimi. Ze względu na układ hydrograficzny (rzeka Iławka, Jeziorak) główny kie-
runek rozwoju realizował się wzdłuż wschodniego szlaku tranzytowego wiodącego do Ostródy
i Olsztyna. W pierwszej fazie nowożytnej urbanizacji, która trwała dość długo, bo do połowy
XIX wieku, w Iławie – poza przestrzenią miasta lokacyjnego i przedmieściem Fischerei (tzw. cy-
pel Czapla) – zagospodarowano w sposób zwarty pas ograniczony od północy doliną Iławki,
od południa zaś niecką Małego Jezioraka. Granicę wschodnią stanowiły prymitywne fortyfikacje
ziemne biegnące osią dzisiejszej ul. Jagiellończyka (dawna nazwa Oberwallstrasse – ul. Górnowa-
łowa). Pozostała infrastruktura osadnicza, koncentrująca się wokół młyna na Iławce na krańcu
dzisiejszej ul. Kościuszki, czy też typowo rolnicze kompleksy folwarczne, rozwijające się wzdłuż
osi dzisiejszej ul. Dąbrowskiego (dawny szlak tranzytowy do Zalewa, tzw. Saalfelder Weg), miały
charakter peryferii i dopiero aspirowały do tego, by stać się prawdziwymi częściami miasta.
Swego rodzaju paradoksem jest to, że swoisty limes przestrzeni miejskiej Iławy wyzna-
czały cmentarze. W średniowieczu, gdy miasto otoczone było murem miejskim, zmarłych
Ryc. 2. Iława u progu nowożytności, frag-
ment planu Jezioraka z 1620 roku; widocz-
na nowa zabudowa wzdłuż tranzytowego
szlaku komunikacyjnego do Ostródy i Olsz-
tyna (plan orientowany z kierunkiem pół-
nocy po prawej stronie); u dołu widoczna
nowożytna fortyfikacja ziemna w osi dzi-
siejszej ul. Jagiellończyka, tzw. Oberwall
(źródło: Żuchowski (red.) 1995: wklejka I;
oryginał w zbiorach Instytutu Sztuki PAN
w Warszawie)