Olgu bilgisi, kuramsal veya teorik bilgi düzeyine geçerse, bilimsel bilgi olur.
Kuramsal süreci oluşturan açıklama aşaması, insan aklının devreye girdiği bir
işlemdir. Yani bilim; mantıksal ve ussal bir etkinliktir. Bu nedenle olgular arası
ilişkiyi mantıksal ve ussal akıl yürütmeyle bulup ortaya çıkarmak gerekir.
Kuram; hipotez, teori ve yasa ile açıklama ya da öndeyi yapmaktır. Açıklama
anlamlandırma ile olur. Anlamlandırma anlam yüklemekle olur. Anlam yüklemek
bilgi ve düşünme ile olur.
Betimlemede yalnız olgusal süreç tasvir edilirken, açıklamada “neden” öyle
olduğu gösterilir. Örneğin; tahtanın yüzdüğünü, demirin battığını görebiliriz.
Fakat bunun neden böyle olduğunu, betimleme düzeyinde kaldığımız sürece
bilemeyiz. Suyu hidrojen ve oksijen oluşturur ama suyun sıvı olması nasıl olur?
Olguların nedenlerini açığa çıkarabilmek için olguların dışına çıkarak, başka
olgularla bağlantılarını inceleyerek açıklama düzeyi olan “kuramsal” aşamayı
yapmak gerekir. O halde açıklama için gözlem dışına çıkarak, olguların özü ve
mahiyeti ile ilgili diğer özelliklerini ve diğer olgularla olan ilişkilerini bilmek
gerekir. Bu özellikleri laboratuvar çalışması ile bilemeyiz. Bunları akıl ile
bulabiliriz. İşte bilimin asıl aşaması bu kuram yapma aşamasıdır. Diğeri
laborantlık aşamasıdır. Yani bilim akıl ile yapılır.
Kuramın Yapılışı
Kuram ya da nazariye; olguları açıklamak için akıl tarafından öne sürülmüş doğru
açıklamadır. Kuram her ne kadar doğrulanmış olsa da, henüz kesinleşmiş bir
bilimsel yasa değildir. Kuram; hipotez, teori ve bilimsel yasa gibi çeşitlerden
oluşur.
a- Hipotez
Hipotez, olguları açıklamak için henüz doğrulanmamış varsayımlardır. Hipotez;
gözlemlenen olgularla ve olgular arasındaki ilişkileri bir genelleme veya bir
açıklama taslağıdır. Mesela, “Filanca metal şu ısıda ısıtılınca genleşir” hükmü bir
hipotezdir. Bunun ispatlanması gerekir.
b- Teori
Teori, hipotezler arasından test edilerek doğruluğu sınanmış olandır.
Teori, hipotezden sonraki aşamadır. Bu aşamada, daha önce oluşturulan
hipotezin test edilip olgular tarafından desteklenip desteklenmediği araştırılır. Bu
test faaliyeti sırasında hipotez tüm olgular tarafından doğrulanırsa, bunlar
kavramsal bir sistem içinde ifade edilir. Onlar, bu durumda bir “teori” düzeyine
yükselir. Dolayısıyla olgularla teorilerin çok sıkı bir ilişkisi vardır.
c- Bilimsel Yasa
Bilimsel kuramların genellenmesi sonucu bilimsel yasalar elde edilir. Bilimsel
yasalara bazen doğa yasaları da denilir. Doğa yasaları bizden bağımsız var olan
dış nesnel gerçekliğe ait yasalarken, bilimsel yasalar, bizim yani öznenin, dış
nesnel gerçeklikten çıkarttığı doğru ve genel kuramlardır. Aradaki temel fark,
doğa yasası doğanın kendisine aitken, bilimsel yasa insanın doğaya bakarak
kendi aklından çıkarttığı yasalardır.
Bilimin Entelektüel Değeri