21 AUGUSTUS 2019 81Mensen, plaatsen, dingen, alles rondom
ons kan een – dikwijls dus toevallige –
invloed hebben op hoe onze genen zich
manifesteren. Het onderscheid tussen
genen en omgevingsfactoren, tussen
biologie en pedagogie, tussen natuur en
cultuur is vals: alles hangt samen.
Onlangs verscheen een intrigerende
studie in Proceedings of the National
Academy of Sciences die illustreerde dat
ook genen van je klasgenoten een
invloed kunnen hebben op hoelang je
naar school zult gaan. Het gaat om een
cumulatief effect van honderden, mis-
schien wel duizenden genen die mee je
schoolomgeving beïnvloeden. Een groep
scholieren in een klas kan een gunstiger
behandeling door leraren uitlokken als
er in de groep individuen zitten die door
hun genen een goede sfeer creëren. Dat
kan leraren stimuleren om beter les te
geven, waardoor ook andere jongeren
een extra stimulans krijgen om meer inde school te investeren en eventueel lan-
ger naar school te gaan.
Het omgekeerde kan natuurlijk ook:
de aanwezigheid van kinderen in een
gezin die door hun gedrag hun ouders
irriteren, kan een effect hebben op de
manier waarop de andere kinderen
behandeld worden. Stress kan sowieso
een funest effect op kinderen hebben –
gevoeligheid voor stress is ook gedeelte-
lijk genetisch gestuurd. Een recente
studie in Development & Psychopathology
toont aan dat het stressniveau van een
moeder tijdens haar eerste zwangerschap
een impact heeft op haar kind, die als
kleuter nog altijd zichtbaar is. Moeders
met een stressvolle eerste zwangerschap
hebben een hogere kans op een kleuter
met wat verbloemend een ‘temperament’
wordt genoemd, wat zich uit in rusteloos-
heid en woedeaanvallen. Zulke kinderen
zouden ook angstiger zijn dan gemiddeld.
Dat is het nadeel aan verhalen met een
positieve boodschap. Ze komen zelden
zonder schaduwkant. ●Iedereen heeft twee kopieën van elk
gen (eentje van zijn vader en eentje van
zijn moeder). Maar bij een bevruchting
geeft een ouder slechts een van beide
kopieën aan een kind door. Het andere
kan echter een rol spelen door het bepa-
len van wat de ouder doet en zo de leef-
omgeving van het kind beïnvloeden. Zo
is gebleken dat niet-doorgegeven genen
mee kunnen sturen hoelang iemand zal
studeren. Ze spelen geen rol in factoren
als grootte en gewicht, die veel sterker
bepaald worden door genen die wel
doorgegeven worden – voor fysieke fac-
toren bepalen genen dikwijls meer dan
90 procent van de verschillen.
De duur van je schooltijd wordt
gestuurd door een complex van genen –
dat is trouwens zo voor bijna alle mense-
lijke eigenschappen en zeker voor
gedragsaspecten daarvan. Er is geen
enkelvoudig gen voor het bepalen van
‘schoolduur’, evenmin voor ‘vatbaarheidvoor educatie’. Eén gen zal een effect van
maximaal enkele weken op de verschillen
in schoolduur hebben, maar combinaties
van genen kunnen grotere verschillen
opleveren. Het effect van de combinatie
van niet-doorgegeven genen van ouders
op de schoolduur van hun kinderen was
ongeveer een derde van dat van de genen
die wel doorgingen. Genen kunnen zelfs
meerdere effecten hebben. Het is niet
onmogelijk dat een bepaald gen een
rechtstreeks (doorgegeven) effect op een
kenmerk heeft én een onrechtstreeks
(niet-doorgegeven) effect op een ander.
Niets is eenvoudig in de genetica.
Genen spelen dus een rol in het bepa-
len van hoelang iemand naar school zal
gaan, maar sommige daarvan werken
van een afstand, via het beïnvloeden
van de ouders. Zelfs wat een onmisken-
bare omgevingsfactor lijkt te zijn, kan
dus toch een genetische component heb-
ben. Ook genen van je broers en zussen,
of zelfs van je vrienden, kunnen mee je
omgeving bepalen en een effect hebben.pend veel meer ellende heeft bezorgd dan
het biologische alternatief, ondanks de
excessen die een gevolg waren van
eugenetica: de maatschappelijke invulling
van een fout begrepen genetica met de
Holocaust als meest extreme voorbeeld.
Het belang van genen duikt onder-
tussen op de gekste plekken op. Ze spe-
len een rol in het sturen van gedragingen
waarvan veel mensen spontaan denken
dat ze puur aan omgevingsfactoren en
persoonlijke keuzes te wijten zijn. Een
studie in Nature Genetics rekende uit dat
verschillen in de timing van het verlies
van je maagdelijkheid voor een kwart
bepaald zijn door genetische factoren.
Het betreft een balans tussen enerzijds
genen die risicogedrag stimuleren en
dus een vroegere ontmaagding bevorde-
ren en anderzijds genen die een gemak-
kelijk irriteerbaar karakter in de hand
werken, waardoor je langer gaat wach-
ten. De rest van de invloeden komt van
de omgeving en kan sterk door toeval
bepaald worden: ouders, vrienden, ont-
moetingen, religieuze impulsen...
Acht procent van de verschillen tus-
sen mensen qua gevoelens van vermoeid-
heid en futloosheid zijn toe te schrijven
aan genetische factoren, zo berichtte
Molecular Psychiatry. Meestal gaat het om
genen die gelinkt zijn aan een of andere
aandoening (zoals diabetes) die zich niet
noodzakelijk al gemanifesteerd heeft.
Hetzelfde blad presenteerde een studie
waaruit blijkt dat 28 procent van de vari-
atie in het kunnen inschatten van
iemands emoties door naar zijn of haar
ogen te kijken, een genetische compo-
nent heeft. De betrokken genen zouden
een effect op de hersenen hebben. De stu-
die bevestigde trouwens dat vrouwen
hier beter in zijn dan mannen.
Duur van je studies
Genen kunnen reageren op omgevings-
omstandigheden om te bepalen hoe actief
ze zullen worden. Natuur en cultuur staan
voortdurend in interactie met elkaar.
Maar begin vorig jaar verscheen in Science
een belangrijke studie waarvan de gevol-
gen pas nu goed beginnen door te drin-
gen. In plaats van ‘nature OR nurture’ is er
iets wat ‘nature OF nurture’ is gaan heten
(‘de natuur van het opvoeden’). Het is een
complex verhaal, maar het komt er in
essentie op neer dat de genen die je niet
erft van je ouders toch een rol in je leven
kunnen spelen, omdat ze mee de omge-
ving bepalen waarin je terechtkomt.
BELGIè
Het maakt niet veel uit naar
welke school je je kinderen stuurt.
Ze zullen uikomen waar ze genetisch
voor gemaakt zijn
Ze zullen uikomen waar ze genetisch