Ölüm döşeğinde iken Mustafa Kemal Paşa'ya bir mektup
yazdırtarak "çocuklarına bakılmasını ve Türk Medeniyeti
Tarihi adlı eserinin devlet tarafından basılmasını” isteyen
Ziya Gökalp'ın (2) Malta dönüşü Diyarbakır'da yayımlamaya
başladığı Küçük Mecmua'nın (1922—1923) Atatürk'ün
ilgisini çektiği görülüyor. Atatürk tarafından Ankara'ya
çağrılan, sonra da Diyarbakır'dan milletvekili seçilen Ziya
Gökalp'ın Atatürk'le ilişkilerini E. B. Şapolyo bir yazısında
şöyle anlatmaktadır:
"Gazi Mustafa Kemal Paşa büyük zaferi müteakip, memle-
kette büyük bir inkılâp vücuda getirmek istiyordu. Bu
kıymetli zekâdan da istifadeyi düşündü... Bir gün Ziya
Gökalp'ı da Çankaya'ya çağırttı. Gazi Mustafa Kemal Paşa
ile Ziya Gökalp'ın neler görüştüğünü bilmiyoruz. Yalnız Ziya
Gökalp Çankaya'dan döndükten sonra Doğru Yol - Hâkimi-
yet-i Milliye ve Umdelerin Tasnif, Tahlil ve Tefsiri adlı bir
risale neşretti. Bu eseri Mustafa Kemal Paşa'nın kurmak
istediği (Halk Partisi) nin (dokuz umde) sinin tasnif, tahlil
ve tefsirine aitti. Bu eseri müteakip Hâkimiyet-i Milliye ve
Yeni Gün gazetelerinde de 'Fırka Nedir?' adlı, seri halinde
makaleleri çıkmaya başladı. Bu makalelerden anlaşıldığına
göre Mustafa Kemal Paşa Ziya Gökalp'a fırkalar hakkında
bir seri makale yazmasını rica etmişti. Bunun üzerine Ziya
Gökalp'da (Fırkalar içtimaiyatı) başlığı altında fırkacılığa ait
orijinal ve pek değerli olan bu makaleler serisini neşret-
mişti. " (3)
Atatürk-Ziya Gökalp ilişkisinin bir tanığı olarak Falih Rıfkı
Atay Çankaya adlı yapıtında bu ilişkinin iki yanını ortaya
koymaktadır: "Mustafa Kemal'in Türkçülük hareketini takip
etmiş olduğunu sanmıyorum. Kuvayi Milliye devrinde ve
sonrasında ise, bilhassa Türkçü fikir ve sanat adamları ile
temas etti. Ziya Gökalp'a, geç ve güç ısındığını hatırlı-
yorum. Asla siyasî ırkçı ve Turancı değildi ... Ziya Gökalp,
tanıdıktan sonra, Mustafa Kemal'e hayran kalmıştır. Çünkü
devrimci olarak, en ileri Türkçülerin bile kurtula- 73