Substitutie is een mentale sluiproute die mensen gebruiken om het
tijdvretende, zware werk van het nemen van complexe beslissingen te
voorkomen. In plaats van een lastige vraag te beantwoorden via de lange,
rationele route, zoeken we naar een eenvoudiger versie van de oorspronkelijke
vraag. Misschien doen we dat op maatschappijbreed niveau ook met het bbp: een
eenvoudiger vraag kiezen in plaats van een veel vergende. In plaats van het
beantwoorden van een lastige vraag als ‘Boeken we vooruitgang?’ beantwoorden
we liever een eenvoudiger substituut: ‘Stijgt het bbp?’
De eenvoud van het bbp maakt het een heel aantrekkelijk meetinstrument
voor vooruitgang. Het is immers slechts een getal dat ons drie essentiële feiten
over de economie vertelt. Hoe groot is de economie? Wordt de economie groter
of kleiner? Is onze economie groter dan de jouwe?
Maar de eenvoud van het bbp is tegelijkertijd zijn achilleshiel, in elk geval
wat betreft het meten van algehele vooruitgang. Het telt goederen en inkomsten,
maar het heeft er geen mening over. Het telt de hoeveelheid spullen, zelfs
wanneer al die spullen de lucht vervuilen en het landschap vervuilen, of ons
helpen niet onder te doen voor de buren. Toch doet het niets voor ons welzijn.
Het bbp meet niet de kwaliteit van leven. Het zegt niets over gezondheid, langer
leven of sleetjerijden op een schooldag.
Weet je nog, die dagen dat je wakker werd en er zoveel sneeuw lag dat de
wegen dicht zaten, er geen treinen reden en de weerman zei dat je beter thuis kon
blijven? Je trok dan wat warme kleren aan en regelde een slee. In het ideale
geval had je ook skihandschoenen en een mooie houten slee, maar je had
evenveel plezier met wollen handschoenen met gele huishoudhandschoenen erin,
zodat je handen droog bleven, en een slee van rood plastic. Goed ingepakt ging
je dan sleetjerijden, een onverwachte, magische dag. De volgende dag stond
breed uitgemeten in de krant dat dit de economie miljoenen had gekost. De
economie? dacht je dan. Wie kan de economie wat schelen? Wij waren lekker
aan het sleetjerijden.
Toen schaarste een probleem voor ons was, was het bbp zinvol als
meetinstrument van vooruitgang. Maar als je nu verwacht dat het bbp de
gezondheid van de maatschappij weerspiegelt, en aangeeft waar het naartoe gaat,
dan is het alsof je naar je eigen reflectie kijkt in zo’n kronkelende lachspiegel.
Met andere woorden: het bbp heeft de kijk op vooruitgang vervormd. Hoe kan
het ook anders als het weliswaar bedrijven en bedrijvigheid telt, maar niets
goeds te vertellen heeft over sleetjerijden?