EKOETYKA TEATRU
Kryzys wyobraźni i ekoszokW wydanej niedawno pracy The Great
Derangement. Climate Change and the
Unthinkable (2017) indyjski pisarz Amitav
Ghosh stawia tezę, że w czasie trwających
antropogenicznych zmian klimatu mamy
do czynienia tyleż z poważnym kryzysem
ekologicznym, co z głębokim kryzysem
wyobraźni.^1 Chodzi mu o sytuację,
w której dominujące w sztuce sposoby
opowiadania o świecie utrudniają czy wręcz
uniemożliwiają mówienie o katastrofie
klimatycznej. Ghosh ilustruje to zjawisko,
odwołując się do własnej twórczości
prozatorskiej. Choć od wielu lat angażuje
się jako aktywista na rzecz klimatu, temat
ekokatastrofy zajmuje jedynie marginalne
miejsce w jego powieściach. Przekonuje, że
trudność w opowiadaniu o zmianach klimatu
w literaturze ściśle wiąże się z kategorią
prawdopodobieństwa, wyznaczającą
dominujące sposoby jej odbioru. Zarówno
krytycy_czki, jak i czytelnicy_czki najczęściej
bowiem oceniają powieści pod kątem
tego, czy opisywane w niej wydarzenia
mogłyby się zdarzyć naprawdę. Taki
sposób odbioru literatury pojawił się w
XIX wieku wraz z powieścią realistyczną.
Odróżniając się od wcześniejszych tradycji
literackich, które służyły przede wszystkim
opisywaniu niesamowitych wydarzeń
o mitycznym bądź nadprzyrodzonym
charakterze, powieściopisarze europejscy
zaczęli wówczas tworzyć rozbudowane
opisy przyrody i sceny z życia codziennego
bohaterów literackich. Ich celem było
wykreowanie przewidywalnego świata,
w którym mogła się rozwijać akcja powieści.
Jak wskazuje Ghosh, taki sposób myślenia
przeniknął do powieści realistycznej z nauk
(^1) Amitav Ghosh. The Great Derangement. Climate
Change and the Unthinkable. Illinois: University of Chi-
cago Press 2017.
ścisłych, zwłaszcza statystyki i geologii,
które podtrzymywały nowoczesny sposób
myślenia o świecie, rozwijającym się
zgodnie z przewidywalnymi zasadami, dając
Nowoczesnym poczucie bezpieczeństwa.
Tymczasem w antropocenie, czyli
wyodrębnionej u progu XXI wieku
najnowszej epoce w dziejach Ziemi, kiedy to
człowiek stał się dominującą siłą geologiczną
na naszej planecie,^2 nieprzewidywalne
zjawiska pogodowe są na porządku
dziennym, a zmiany klimatu przynoszą różne
niespodziewane efekty. Co więcej, nauki
o Ziemi, korzystające z tradycyjnych modeli
matematycznych, nie są w stanie precyzyjnie
określić tego, w jaki sposób i w jakim
tempie ekokatastrofa przekształci naszą
planetę. Dlatego o zmianach klimatycznych
o wiele łatwiej opowiadać, chociażby za
pomocą literatury fantastycznonaukowej,
która programowo rezygnuje z kategorii
prawdopodobieństwa. Krytycy_czki
i czytelnicy_czki literatury głównego nurtu
wciąż jednak uznają powieści science
fiction za mniej wartościowe spekulacje,
bez pokrycia w faktach. W związku
z tym często bagatelizują opisywane
w nich problemy ekologiczne i sposoby
ich rozwiązania, pogłębiając jedynie
poczucie bezsilności wobec trwającej
ekokatastrofy. Choć Ghosh słusznie
identyfikuje trwający kryzys wyobraźni,
pokazuje jego konsekwencje wyłącznie w
kontekście literatury i obowiązujących w niej
strategii reprezentacji. W związku z tym traci
z oczu niezwykle istotne procesy afektywne,
zachodzące na przecięciu natury, kultury
i technologii, które wyznaczają nie tyle
dominujące sposoby myślenia o globalnej
katastrofie ekologicznej, co sposoby
jej przeżywania. Tymczasem jedynie
przyglądając się tym afektom, można nie
(^2) Paul Crutzen, Eugene Stoermer. The Anthropocene.
Global Change Newsletter 2000, nr 41, s. 17-18.