Wiesław Skrobot
IŁAWA – RASTER FORMUJĄCY HISTORYCZNĄ
PRZESTRZEŃ MIEJSKĄ^1
W I połowie XVII wieku, wraz z rozbiórką dworu prokuratorów krzyżackich, ulo-
kowanego między kościołem (dziś p.w. Przemienienia Pańskiego) a Bramą Lubaw-
ską, rozpoczął się proces ekspansji miasta nowożytnego w kierunku wschodnim,
wzdłuż tranzytowego traktu Loebauer Weg (dziś ulice Niepodległości i Kościusz-
ki). Ta oś komunikacyjna stała się osią miastotwórczą nowożytnej Iławy. Powięk-
szoną przestrzeń urbanistyczną delimitował system umocnień miejskich, przebie-
gających wzdłuż obecnych ulic Jagiellończyka (dawniej Oberwallstrasse) i Naru-
towicza (dawniej Niederwallstrasse). W efekcie powstał raster formujący, umoż-
liwiający nowe urządzenie miasta. W jego południowo-wschodnim narożniku, na
niskiej skarpie doliny dzisiejszego Jeziora Miejskiego (Mały Jeziorak), założono
cmentarz. Flankował on wątłą strukturę urbanistyczną, a jednocześnie domykał
jej nową przestrzeń symboliczną. Naturalnymi rubieżami równoleżnikowymi stały
się doliny Jeziora Miejskiego (na południu) i rzeki Iławki (na północy).
Współczesna przestrzeń urbanistyczna Iławy, mimo pewnego okresu prosperi-
ty na przełomie XIX/XX wieku, nigdy nie uzyskała pełnej dojrzałości. Rozwój mia-
sta, przerwany kataklizmem II wojny światowej, przebiegał bez poczucia równo-
ważności urbs i civis. Potencjalne osie miastotwórcze wzdłuż szlaków komunika-
cyjnych, przy których zbudowano kiedyś kompleksy koszarowe i kościoły, a także
pendant cywilizacyjne, którym stał się węzeł kolejowy na trasie Berlin-Insterburg,
nie wyzwoliły po II wojnie światowej dynamizmów nakierowanych na wypełnienie
tej przestrzeni treściami urbanistycznymi. W sposób szczególnie rażący zlekce-
ważono aspekt civis.
Niezależnie od podejmowanych obecnie prób kształtowania nowego archi-
tektoniczno-urbanistycznego wizerunku Iławy, w celu aktywowania prawdziwych
kodów miejskości, równoważących urbs i civis, należy uruchomić mechanizmy re-
-konstrukcji funkcjonalnej w źródłowych przestrzeniach miastotwórczych: miasta
lokacyjnego i miasta nowożytnego, z uwzględnieniem przenikania się ich struktu-
ralnych (urbs) i integratywnych (civis) powiązań.
1 Ten krótki tekst, aczkolwiek nie dotyczy bezpośrednio problematyki muzeum, służy jako sfera
przestrzennego odniesienia planowanej instytucji do struktury miasta, w którym ma się mieścić
siedziba muzeum.