TANRI ANLAYIŞLARI
İnsanlar, tanrı tasavvuruna, Freud’un dediği gibi, insan psikolojisi, Marx’a göre
ise, sosyolojik olgular vasıtasıyla ulaşmışlardır.
Filozoflar veya teologlar, Tanrı kavramı ya da anlayışlarını büyük ölçüde; Tanrının
evrenle olan ilişkisinden veya Tanrının yetkin bir varlık olduğu iddiasından bir
takım çıkarımlarda bulunarak oluşturmuşlardır. Bunlardan ilkine “ilk neden
teolojisi”, ikincisine “yetkinlik teolojisi” adı verilir.
Yetkinlik teolojisi, Platon ve Aristoteles’le başlamıştır. Sonra Stoacılar’dan
geçerek Hıristiyan düşüncesinde Augustinus ve Boethius’a uzandıktan sonra Aziz
Anselmus’un ontolojik argümanında doruk noktasına ulaşır.
Teizm
Teizm, Yunanca tanrı anlamına gelen, “theos”tan türemiştir. Klasik teizm,
felsefeye Platon, Aristoteles ve Yeni Platonculuk yoluyla girmiştir. Tanrı nihai
gerçekliktir. Tanrı kendinden kaimdir. Yani O, başka her şeyden bağımsızdır.
Mutlak olarak ilk varlıktır. Bütünüyle yetkin ve kendine yeterdir (samet). Tanrı
dünyanın ötesinde ve üstündedir.
Yetkinlik teolojisi olarak Tanrı her yerde ve zamanda mevcuttur. Ama zaman ve
mekandan münezzehtir. Tanrı akıl ve iradeye sahiptir. Yetkin akıldır. Kusursuz bir
bilgelik ve rasyonalitedir. Her şeyi bilir (omniscient). Her şeyi yapabilecek
kudrettedir (omnipotent).
Evrenin fail nedenidir ve dünyayı hiçten yaratmıştır. Varlık, sadece varoluş anında
değil, bütün varlığı süresince Tanrıya bağlıdır. Evreni sürekli koruyup gözetler.
Deizm
Deizm, Latince tanrı anlamındaki “deus”tan türetilmiştir. 17. asırda ortaya
çıkmıştır. Mucizelere, akli olmayan vahye karşıdır. Tanrı evreni yarattıktan,
yasalarını koyduktan sonra ona hiçbir şekilde müdahale etmez. Dinle ilgili bütün
doğrulara insan akıl yürütmekle ulaşır.
Panteizm
Tanrı ile evreni özdeşleştirir. Tanrı ile evren bir ve aynıdır. Birlik içindedir. Sınırlı
ve sonlu dünya, ezeli-ebedi sınırsız ve mutlak Varlık’ın bir parçası, görünüşü ve
tezahürüdür. Panteizm’e Doğudan Hindistan’ın Vedası, İslam’ın tasavvufu örnek
gösterilebilir. Batı’da Stoacılar, Rönesans’ta Bruno ve Böehme, daha sonra
Spinoza gösterilebilir.
Panenteizm
- asır Hint düşünürü Ramanju’da görülür. 20. yüzyılda süreç filozoflarında
görülür. Tanrının aklı ve iradesi vardır. Tanrı ile evren arasında yakın ilişki vardır.
Ama Tanrı ile evren bir değildir. “Her şey Tanrı’dır.” Tanrı hem değişmeyen hem
değişendir. Hem mutlak hem görelidir. Hem zamanında dışında hem de içindedir.
Hem sınırsız hem sınırlıdır.
ATEİZM