Yesevî’de bedeni besleyen ilim, insanın aklı ve duyumla
elde ettiği teorik bilimdir. Beden ilmi, fizik ve geçici dünyevî
olguları araştırır. Modern bilim paradigmasında ampirik
bilim olarak tanımlanan bu ilim, sadece varlığın maddi
boyutunu ve değişen dış dünyayı kavrar. Yesevî için bu
gerçek ilim olamaz, çünkü beden ilmi gerçek bilim olan can
ilmi gibi Tanrı’yı tanıma yolunda ruhu tezkiye ve tasfiye
ederek ayna haline gelmesine engel olur (Kenjatay 2003:
87).
Modern hümanizmin çıkmazı bu epistemolojik ayrımdadır.
Yesevî, burada her ne kadar iki tür ilimden söz etse de
bunlar birbirlerinden bağımsız değildir. Yesevî epistemoloji
ve ontolojisinde bütünlük hâkimdir. Dolayısıyla Yesevî’nin
eleştirdiği husus metafizik içerikten yalıtılmış indirgemeci
pozitif bilim anlayışıdır. Bu anlayış insanın maddi ve haz
boyutunu öncelediği için ciddi anlamda krizlere neden
olmuştur. Bugün müşteki olduğumuz insan sorunsalının
temelinde bu paradigma vardır.
İnsanı tek boyuta indirgeyen dışlayıcı hümanizmin en
mümeyyiz vasfı, insan ilişkilerinde çıkarcılık ve bencilliği
esas almasıdır. Bu anlayış Müslüman mutasavvıfların
“İnsan-ı Kamil” tasavvuruna tezat teşkil eder. Bu nedenle
Muhammed İkbal, Nietzsche’nin “üstün insan” tanımla-
masını yetersiz bularak metafizikten kopuk bir insanı
“üstün hayvan” olarak niteler. Yusuf Has Hacip ve Yesevî
gibi insan merkezli düşünce yapısına sahip olan hikmet
sahiplerine göre gerçek insan, sürekli kendi çıkar ve
menfaatlerini düşünmeyen ve başkalarının lehinde çalışan,
hemcinslerine merhamet ve şefkatle yaklaşan ve onlara iyi,
doğru ve dürüst davranışlarıyla model olan insandır.
Hayatı boyunca iyi ve doğru yolda yürüyen, bu dünyaya
fazla gönül bağlamayan insan, insandır. Böyle hareket
etmeyip de bu dünyaya gönül verip gönlünü kaptıran insan,
61